Het Sint Willibrord Apostolaat stopt per direct erediensten in de Utrechtse Willibrordkerk. Aanleiding is de ontwijding van het kerkgebouw door de kunstenaar Dries Verhoeven (37) met provocerend bedoeld toneel.
Afgelopen donderdag vond de eerste theatervoorstelling van ‘De Uitvaart’ plaats in het kader van het SPRING festival. Zo’n 250 bezoekers woonden die voorstelling bij. Verhoeven beoogt met de ‘happening’ tien keer afscheid te nemen van iets dat we als samenleving zijn kwijtgeraakt. Donderdag werd het maatschappelijk draagvlak voor de kunst begraven. Gisteren werden postkoloniale schuldgevoelens ten grave gedragen (bekijk de video).
De happening volgt natuurgetrouw de riten van een requiemmis met aangepaste teksten. Er is een voorganger, troostende woorden namens de familie en er is gezamenlijk gebed. De collectebus gaat rond, Freddy Mercury schalt door de kerk met ‘The show must go on’ en alle bezoekers zijn uitgenodigd de communie te ontvangen. Aan de voorstelling verlenen onder meer oud-NOS presentatrice Noraly Beyer en de Vlaamse acteur Victor Mees hun medewerking.
De theatermakers beogen met de realistische opbouw van de requiemmis bezoekers aan het denken te zetten over maatschappelijke onderwerpen. Verhoeven wil met De Uitvaart de openbare orde choqueren. “Ik ben steeds op zoek naar een andere vorm om het publiek uit te dagen. In De Uitvaart is de kerk het hoenderhok en de dood de knuppel. Ik hoop op een bloemenzee als uiting dat de mensen verenigd zijn in het massaal afscheid nemen van een gedachte.”
Tegenover het AD/Utrechts Nieuwsblad liet een bezoeker weten: “Dries Verhoeven intrigeert me. Hij weet mensen in verwarring te brengen. In de voorstelling gaat het om de plechtigheid van de dienst. Hierdoor kan je je moeilijk een houding geven, omdat de normale uitvaartemotie er niet is.”
‘Ontwijdend karakter’
Het Sint Willibrord Apostolaat is zeer geschokt door de tentoonstelling. In een verklaring op Facebook concludeert het bestuur dat “deze voorstelling ontegenzeggelijk een ontwijdend karakter” had. Per direct worden daarom geen eucharistievieringen meer gehouden in de kerk. Het bestuur laat de gelovige gemeenschap zo snel mogelijk weten wat de plannen zijn voor het hervatten van de vieringen “in een ander, werkelijk Godshuis”. In dat geval moet de Vereniging voor Latijnse Liturgie omzien naar een andere hoofdkerk. Het bestuur vraagt om gebed voor eerherstel en voor een goede oplossing voor de ontstane problemen.
Op Facebook zegt het apostolaatsbestuur verder: “Namaakmissen zijn volgens de normen van de Kerk objectief heiligschennend juist omdat ze de vormen hebben overgenomen van de H. Liturgie. Zeker als de schuld wordt beleden aan een artiest of tijdens het namaakcredo totaal andere zaken worden beleden: ik geloof in die en die zaak. Een persiflage (ook al is die niet zo bedoeld) kan al helemaal niet.”
De eigenaren van het kerkgebouw, de Sint Willibrordusstichting en de stichting Culturele Evenementen Sint Willibrordkerk waren akkoord met de voorstellingen. Het Sint Willibrord Apostolaat had voorafgaand aan de voorstellingen geprotesteerd tegen de aankondigingen en verzocht de happenings af te gelasten. De beide eigenaren legden dat verzoek naast zich neer.
De kerk werd eerder uit de eredienst ontheven na ultramontaanse vieringen met pater Kotte. Na diens dood, in 2006, ging de kerk failliet. De gemeente Utrecht stond daarna borg voor een lening van 1,7 miljoen. Met een businessplan kon het gebouw in haar eigen exploitatie weer voorzien, onder meer met culturele voorstellingen. In oktober 2008 wijdde aartsbisschop Wim Eijk de kerk opnieuw. Daarna werd de eredienst hervat. Onder meer werden televisiemissen vanuit de Willibrordkerk uitgezonden.
Ontwijding
De nepuitvaart veroorzaakte, door het realistisch gehalte van de requiemmissen, een ontwijding van het kerkgebouw. Volgens het canoniek recht worden gewijde plaatsen ‘geschonden door ernstig kwetsende daden’ die volgens de plaatselijke ordinaris zo in strijd zijn met de heiligheid van de kerk dat het niet meer is toegestaan de eredienst uit te oefenen. Dat is nu het geval, stelt het Apostolaat.
Na een ontwijding kan na een boeteritus de heiligheid weer worden hersteld. Daarover zal het aartsbisdom een uitspraak moeten doen.
Eerdere voorvallen
Ontheiliging door kunstenaars is niet nieuw. Een soortgelijke ontheiliging trof bijvoorbeeld de Sint Jacobuskerk in Den Haag. In februari 1998 maakte een fotograaf een foto van een naakte, zwangere vrouw met een omhooggeheven zwaard en waarin een naakte man dodelijk zijn borst drukt. De kerk had vooraf toestemming gegeven voor de fotoshoot maar was dermate onthutst door het resultaat dat het openbaarmaking van de fotomontage wilde verbieden. Nadien heeft de toenmalige pastoor een viering tot eerherstel georganiseerd waarin de deken voorging.
In 2011 moest het kunstenaarscollectief Illuseum een beeld met een gewei verwijderen uit de voormalige kerk van Onze-Lieve-Vrouw van Altijddurende Bijstand. Hoezeer de kerk al uit de eredienst was ontheven, had het bisdom bedongen dat met het gebouw respectvol moest worden omgegaan. Op last van het bisdom Haarlem moesten de kunstenaars het beeld verwijderen.