Voor Roger Burggraeve, emeritus hoogleraar wijsgerige ethiek aan de KU Leuven, werd duidelijk dat zijn boek Geen toekomst zonder kleine goedheid geen boek kon worden met enkel verhalen van kleine goedheid, zoals hij dat zelf beschrijft in de inleiding. ‘Anders riskeerde deze herleid te worden tot een vorm van “lollige liefde” en altruïstisch sentimentalisme’ (p. 7).
door Heleen Torringa
Om het risico van “goedkoop altruïsme” te vermijden, mocht het boek geen boek over kleine goedheid op zich worden, aldus Burggraeve. ‘Het moest een boek worden met een bredere visie op humaan – of humaner – samenleven, waarin de kleine goedheid haar juiste plaats zou krijgen’ (p. 7). Met deze woorden rechtvaardigt Burggraeve zijn keuze om (bijna) alleen in het laatste hoofdstuk expliciet te schrijven over “kleine goedheid”.
Situering van kleine goedheid
Wat kenmerkt mensen en de verhouding die ze met zichzelf, elkaar en de wereld hebben? In ongeveer 250 pagina’s beschrijft Burggraeve een visie op samenleven die is geïnspireerd door de Frans-joodse filosoof Emmanuel Levinas (1906-1995), wiens werk Burggraeve door en door kent. Het volgende citaat laat iets zien van de diepgaande en confronterende visie op mens en wereld die daarin naar voren komt. ‘Alle menselijke verhoudingen kunnen onderhevig zijn aan geweld, agressie, chantage, machtsmisbruik en uitbuiting’ (p. 133). De mogelijkheden om in harmonie en verantwoordelijkheid met elkaar om te gaan worden ook beschreven.
Burggraeves redenering ben ik gaan begrijpen. Zonder voldoende aandacht voor dit allesbehalve naïeve mens- en wereldbeeld, zou de lezer “kleine goedheid” kunnen opvatten als sentimenteel cadeautje van de één voor de ander. Maar 250 pagina’s hierover gaan ten koste van de aandacht voor het kernbegrip in dit boek: kleine goedheid.
Kleine goedheid
Vanaf pagina 251, dan komt het. Het laatste hoofdstuk over kleine goedheid. Wat overschrijdt socio-politieke ordeningen? Kleine goedheid (la petite bonté)! Burggraeve worstelt met de beschrijving van dit begrip. Hij beseft dat ‘elke beschrijving eraan tekort doet door te weinig of te veel te zeggen’ (p. 253). Hij lijkt aan te geven dat zijn moeite voortkomt uit het gevaar dat een “ideologisch vertoog” over kleine goedheid die kleinheid kan vernietigen (p. 253).
Levinas omschrijft kleine goedheid als de alledaagse menselijke goedheid. Voorbeelden die genoemd worden van kleine goedheid zijn: ‘een oude vrouw die een krijgsgevangene een stuk brood brengt, de goedheid van een soldaat die een gewonde vijand uit zijn veldfles laat drinken, de goedheid van de jeugd die medelijden toont voor de ouderdom, de goedheid van een boer die een oude Jood op zijn hooizolder verstopt’ (p. 253). In deze voorbeelden vertoont kleine goedheid ‘haar betekenis en kracht in een context van bedreiging, geweld en verschrikking’ (p. 255).
Kleine goedheid is een ethiek zonder systeem. Voor Burggraeve volgt daaruit dat kleine goedheid nooit tot een ideologie of theorie kan worden verheven (p. 256). ‘Ze moet eigenlijk onder de radar blijven van elke argumentatie…’ (p. 256).
Iets minder grote woorden graag
Geen toekomst zonder kleine goedheid heeft een zeer inspirerende inhoud voor iedereen die in ethiek is geïnteresseerd. Het appèl aan individuele gewetens die systemen kritisch bevragen, herinnert aan de gevaren van groepsdenken. In Burggraeve’s boek schittert kleine goedheid als een parel in de zon. Ik denk dat Burggraeve de lezer met meer woorden over kleine goedheid beter zou kunnen uitnodigen tot het zien van kleine, goede handelingen die in nare omgevingen kunnen opduiken. Nee, niet middels een dichtgetimmerde theorie. Dat zou inderdaad innerlijk tegenstrijdig zijn. Maar wel met meer voorbeelden. En met iets minder grote woorden graag, aangezien concreetheid kleine goedheid kenmerkt. Kleine goedheid vraagt juist om voorbeelden die door het particuliere karakter geen ideologisch gevaar kúnnen vormen.
Roger Burggraeve | Geen toekomst zonder kleine goedheid. Naar genereus samenleven in verantwoordelijkheid vanuit Emmanuel Levinas | Halewijn | Berne Media, 2020| 296 blz. | € 21,95.
Dr. Heleen Torringa is docent Kritisch denken en Ethiek aan Avans Hogeschool, en docent Filosofie aan de Academie voor Geesteswetenschappen.