Een bijzonder katholiek onderwerp dit keer in museum Catharijneconvent: Maria. Natuurlijk kennen de protestanten haar en vergeet de moslims niet: De Koran vertelt veel meer over haar dan de Bijbel. Maar als we het westerse christendom bekijken is de verering van de moeder van Christus een typisch kenmerk van het katholicisme. Zoals Gerard Reve eens zei: als de katholieke kerk Maria afschaft, dan kunnen ze de zaak wel sluiten. Protestanten kijken daarentegen op zijn minst met enige verwondering naar de vele vormen van devotie die rond haar zijn gegroeid.
Maar ook protestanten en niet-gelovigen kunnen niet om Maria heen. Door de heen is ze inspiratiebron geweest voor kunstenaars en het dat heeft talloze kunstwerken opgeleverd, maar ook in het dagelijks leven van katholieken was Maria alomtegenwoordig. Dat alles resulteerde in de grootste tentoonstelling die het museum Catharijneconvent ooit heeft gepresenteerd. De kloostergangen van het museum zijn er speciaal voor heringericht. Voor het eerst zijn de gangen in hun oorspronkelijke staat te zien waardoor je als bijkomstigheid van deze expositie een veel beter idee krijgt van het oorspronkelijke gebouw.
De tentoonstelling presenteert Maria in een algemeen cultuurhistorisch kader. Beelden van moeder met kind komen in alle culturen voor; de Egyptische godin Isis was ook maagd én moeder.
Met haar leven van conceptie tot tenhemelopneming als leidraad wordt ze vervolgens in kunstwerken gepresenteerd. Daar zijn enkele zeer bijzondere bij. Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Brussel was bijvoorbeeld na lang onderhandelen bereid om twee veertiende-eeuwse panelen met scènes uit het leven van Maria van de Italiaanse schilder Turone voor het eerst uit te lenen. Net zoals de meeste objecten zijn deze panelen niet achter glas gezet, maar kun je er met je neus bovenop (niet tegenaan) staan: een bijzondere sensatie.
Maar ook de volksdevotie komt aan bod. Daar zien we de Mariabeeldjes en de vaandels van de Maria-processies.
Op het einde van de tentoonstelling zien we Maria in de moderne kunst. Onder meer in een enorme ‘roosenkrans’ die de kunstenares Maria Roosen speciaal voor deze tentoonstelling maakte. De kralen zijn vruchten: symbolen van vruchtbaarheid.
Zo zijn we dan weer terug bij Maria als een katholieke vorm van een oermoeder en symbool van vruchtbaarheid. Wat de rooms-katholieke kerk nu eigenlijk beweegt om haar zo’n voorname plaats te geven en hoe de kerk haar ziet, komt niet echt aan de orde. Niet erg: het Catharijneconvent is een museum en geen bedevaartsoord.
Maar toch: is een vergelijking tussen Maria en bijvoorbeeld de godin Isis helemaal uit de lucht gegrepen. Frank Bosman vindt van niet: “De christelijke kerk was altijd zo wijs om in nieuwe gebieden de oude godsdienst niet zo maar te vernietigen, maar te kerstenen. Zo veranderden de moedergodinnen van Rome, Griekenland, Germanen en Saksen in Jezus’ moeder. Isis, Astara en Hera, ze smolten samen in Maria onder de goedkeurende blik van de christelijke geloofsverkondigers.”
Dat wil niet zeggen dat de kerk erin geslaagd is de moedergodinnen voor haar karretje te spannen. Integendeel: ze gaat haar eigen gang. Bosman ziet daarvoor drie oorzaken. “In de eerste plaats laat Maria zich gemakkelijk voegen naar de wensen van haar vereerders. Op elke plek in de wereld ziet ze er anders uit. Ze draagt net zo makkelijk de kleren van Peruaanse indianen als de eenvoudige kracht van Franse boeren. Ze luistert naar ontelbaar veel namen. En een Madonna met een zwarte huid is voor niemand een probleem. Probeer dat maar eens met Jezus te doen.”
De tweede reden: “Ze staat niet voor het kerkelijke instituut en wordt daarom ook niet geassocieerd met kerkelijke machtspolitiek, blunderende bisschoppen of moeilijke ethische debatten over abortus en euthanasie.” Daarom, aldus Bosman, is ze onkwetsbaar voor de misstappen van het instituut kerk.
En ten derde: ook trouwe katholieken laten zich geen beeld van Maria voorschrijven. De volksdevotie is sterker dan de officiële leer: “rozenkransen in alle soorten en maten, bloedwenende Madonnabeelden en geregelde verschijningen overal ter wereld. Maria is tastbaar, voelbaar, direct verbonden met de aarde waar wij op leven. En juist aan deze fysieke elementen hebben we in onze laatmoderne tijd kennelijk zoveel behoefte.”
Dat is de Maria die we in allerlei vormen tegenkomen in deze expositie. Nog te zien in Museum Catharijne Convent in Utrecht tot en met 20 augustus.
Afbeelding: fragment ‘Modello’ voor de Hemelvaart van Maria, Peter Paul Rubens, 1622, Mauritshuis, Den Haag.