Komende week wordt in Nijmegen een groot internationaal congres rond Edward Schillebeeckx gehouden in het kader van zijn 100ste geboortejaar. Maar wie is deze bekende theoloog?
Misschien wel de bekendste van alle Nederlandse (en Vlaamse) theologen is Edward Schillebeeckx (1914-2009). Schillebeeckx is een naam die nog steeds controverses oproept. Generaties theologen heeft hij gevormd in zijn jaren aan de Nijmeegse theologie-opleiding: bekende theologen als Erik Borgman, Stephan van Erp en Herman Häring behoren tot zijn leerlingen. Generaties theologiestudenten zijn opgegroeid met zijn ‘theologische trilogie’: ‘Jezus, het verhaal van een levende’ (1974), ‘Gerechtigheid en liefde. Genade en bevrijding’ (1980) en ‘Mensen als verhaal van God’ (1989). Dankzij verschillende Engelse vertalingen wordt Schillebeeckx tot op de dag van vandaag wereldwijd gelezen.
Tegelijkertijd hangt om Schillebeeckx een aura van kerkelijke onrust, zeker in de wat conservatievere kringen van de rooms-katholieke kerk. ‘Schillebeeckx werd verweten een opposant, een onruststoker en zelfs een ketter te zijn,’ aldus Bert Claerhout, oud-hoofdredacteur van Tertio in een interview uit 2009. Sommige katholieken scharen hem in het rijtje Nissen, Oosterhuis, Küng en Kuitert, die de kerk meer slecht dan goed zouden hebben gedaan. De NRC begon haar in memoriam voor Schillebeeck met de tekst: ‘Hij was de luis in de pels van het Vaticaan.’ (24-12-09)
Tweede Vaticaans Concilie
Deze dubbele houding ten opzichte van Schillebeeckx bleek al tijdens het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965). De Nederlandse kardinaal Alfrink verzocht het Vaticaan hem te benoemen als officiële peritus (theologisch expert) van het concilie. De positie van peritii is erg belangrijk tijdens een concilie omdat deze raadgevers de bisschoppen adviseren over de aan te nemen conciliedocumenten. Rome weigerde het verzoek van Alfrink, die toen besloot Schillebeeckx als nog mee te nemen, maar dan als peritus van de Nederlandse delegatie. De lezingen die Schillebeeckx hield in Rome bezorgden hem internationale bekendheid. Schillebeeckx heeft een belangrijke rol gespeeld bij de totstandkoming van verschillende conciliedocumenten, die tot op de dag van vandaag leidend zijn voor het rooms-katholiek theologisch denken.
‘Soms wordt gezegd dat de theologie in de rooms-katholieke kerk vernieuwd werd door het Tweede Vaticaans Concilie. Dat is onjuist. Vaticanum II was (althans in theologisch opzicht) veeleer zelf een bevestiging van de vernieuwende tendensen in de West-Europese theologie…’, schreef Schillebeeckx in zijn ‘Theologisch testament’ (1995). ‘Ondanks alle oprechte aggiornamento (..) heeft het concilie geen antwoord gegeven op urgente vragen die vlak na de afsluiting van het concilie (1965) in de jaren 1966, ’67 en ’68 de gemoederen beroerden. (..) Een kerk, die zich in het concilie eindelijk openstelde voor de liberale waarden (na ze een eeuw lang verdoemd te hebben) werd na het concilie geconfronteerd met een nieuwe, strijdende utopie van de samenleving die in opstand kwam tegen die voor bepaalde groepen kwetsende en pijnlijke, fnuikende kanten van de liberale open maatschappij. Het concilie werd achterhaald door vele nieuwe ideeën die in de samenleving opkwamen…’
Driemaal geen veroordeling
Het ongemak waarmee in Rome naar de theoloog Schillebeeckx werd gekeken, zou niet verdwijnen met het afsluiten van het concilie in 1965. Tot driemaal toe heeft Schillebeeckx zich in Rome moeten verantwoorden voor zijn theologische ideeën. In 1968 riep het Heilig Officie (nu de Congregatie voor de Geloofsleer genoemd) hem naar Rome om uitleg te geven over verschillende onderwerpen. Dankzij de door het Vaticaan benoemde verdediger Karl Rahner, zelf ook een theologisch topper van wereldformaat, kwam het niet tot een veroordeling.
In 1979 moest Schillebeeckx zich weer in Rome vervoegen, nu vanwege zijn Jezus-boek, waarin de theoloog de godheid van Jezus Christus onvoldoende zou waarborgen. Het liep weer af met een sisser. In zijn Testament zegt hij daarover: ‘Er kwam geen enkele veroordeling of berisping’.
In de jaren tachtig werd Schillebeeckx voor een derde maal naar Rome gehaald, nu over zijn ambtstheologie uit Kerkelijk ambt (1980), door nota bene Jozef Ratzinger — toen prefect van de Congregatie, later gekozen tot paus Benedictus XVI. Maar wederom vond er geen veroordeling plaats, hoewel het beeld van een veroordeelde Schillebeeckx nooit helemaal uit de publieke beeldvorming is verdwenen.
Theologische poëzie
Dat Schillebeeckx zoveel controverse opriep, komt wellicht door de moeilijkheidsgraad van zijn theologische werken. Moeilijke zaken eenvoudig verwoorden, was niet aan hem toevertrouwd. Bij zijn overlijden stond in Trouw over zijn Jezus-boek te lezen: ‘veel te moeilijk voor niet-vakgenoten om te begrijpen. Te moeilijk ook voor sommige collega’s.’ Schillebeeckx eiste inderdaad het uiterste van ieders denkvermogen, zowel van theologen als van leken.
Schillebeeckx’ theologentaal gaat dan ook vaak ongemerkt over in een bijna poëtisch te noemen proza. Zo schrijft hij in zijn nooit gepubliceerde Hermeneutiekdictaat: ‘We trekken binnen in een verhaal dat al begonnen is. We beginnen dus bij een willekeurig punt binnen de open geslotenheid van een eindige wereld.’ Als wij geboren worden, zo houdt Schillebeeckx zijn lezers voor, zijn wij reeds onderdeel van Zijn heilsgeschiedenis. We trekken binnen in de ‘open geslotenheid’ van onze eigen wereld. Onze wereld is zowel geopend als gesloten.
Dat is een paradox, maar hij klopt wel. De mens is van nature beperkt, sterfelijk, feilbaar, maar tegelijkertijd is hij geroepen om tot volle liefde met de God van zijn bestaan te komen. En die roeping is oneindig.
Paradoxale humor
Schillebeeckx hield van paradoxen. Voor wie niet in staat is de poëzie van deze paradoxen te smaken, zal zijn theologie altijd onbegrijpelijk en waanzinnig zijn. Schillebeeckx geloofde — in al zijn boeken — dat de oneindige God alleen in tegenstrijdigheden te verwoorden valt. Hij interpreteerde het beeldverbod uit Exodus theologisch: elk woord dat God gevangen houdt in de beperktheid van dat woord — koning, heersers en zelfs God — moet versplinterd worden. God mag niet worden gevangen, noch in gesneden beelden noch in geleerde woorden. Het verleidde Harry Kuitert zijn katholieke collega ooit de ‘Picasso van de theologie’ te noemen.
Die rol lag Schillebeeckx wellicht beter dan je op het eerste gezicht zou denken. In zijn Testament schrijft hij over de relatie tussen humor, geloof en theologie: ‘Ik ben er vast van overtuigd dat zonder humor als “menselijke deugd” elke theoloog het gevaar loopt ‘grootinquisiteur’ te worden. Wie niet eigen theologisch denken (…) niet op zijn betrekkelijke eigen waarde weet te schatten, wordt als het ware door de innerlijke drift van eigen theologiseren tot de rechter over andermans geloof: tot inquisiteur.
Een theoloog, die geen humor kent of die niet cultiveert, kan ook zichzelf en zijn theologie niet relativeren; dan springt hij uit de band. Ofwel zwelgt hij in “theologische hoogmoed”, ofwel wordt hij grootinquisiteur die “de andersdenkende” met vuur en zwaard zou willen vernietigen, al vergaat hem dit vandaag –- gezien de “ongunst der tijden”– niet zo goed als weleer.’
Nabijheid
Het laatste artikel dat Schillebeeckx publiceerde heeft ook zo’n programmatische, paradoxale titel: ‘Over de rakelingse nabijheid van de onervaarbare God’ (2005). God is (als God) zo mateloos groter dan welke mens zich ook maar kan voorstellen, dat Hij door een onmetelijke kloof van ons gescheiden wordt. God kan zich echter manifesteren in objecten, bijvoorbeeld de vuurkolom uit Exodus en het Brood van de Eucharistie, en in mensen als Abraham, Mozes en in Jezus van Nazareth. Die bemiddeling is nodig om God vooral ook God te laten zijn, en de mens vooral ook mens onder de mensen. Om die twee bij elkaar te krijgen is een goddelijk ingrijpen nodig, een ‘zich bekend maken’.
Schillebeeckx versplinterde de godsbeelden uit liefde tot de God die niet af te beelden is noch in menselijke taal te vangen is.