Progressieve en conservatieve bisschoppen die tegenover elkaar staan, de pers die zich ermee bemoeit en een publieke opinie waarmee de bisschoppen terdege rekening moeten houden. Maar ook een verklaring waarmee de rooms-katholieke Kerk een opening maakt naar de moderne wetenschap.
Ziehier de ingrediënten van het Eerste Vaticaans Concilie, dat in de jaren 1869–1870 werd gehouden.
Inderdaad: het eerste, niet het tweede.
Onfeilbaarheid
Het Eerste Vaticaans Concilie steekt meestal wat magertjes af tegen de twee grote concilies die ervoor en erna plaatsvonden: dat van Trente en het Tweede Vaticaans Concilie. Belangrijkste wapenfeit van het Eerste Vaticaans Concilie was het afkondigen van de onfeilbaarheid van de paus. Daarna maakten de bisschoppen zich uit de voeten omdat Italiaanse troepen klaarstonden om het laatste stukje van de Pauselijke Staat bij de nieuwe republiek Italië te voegen.
Maar die onfeilbaarheid was wel voldoende om een struikelblok te worden voor een meer collegiale uitoefening van de macht binnen de kerk en voor de oecumene. De katholieken hadden met vereende krachten de paus zo hoog op een voetstuk gezet, dat hij er slechts met de grootste moeite weer afgehaald zou kunnen worden.
Liberalisme
Leo Meulenberg maakt in een kort bestek korte metten met deze vooroordelen. Inderdaad waren er katholieken, met als meest uitgesproken figuur aartsbisschop Henry Manning van Westminster, die de paus als de onbetwiste en onfeilbare leider van de rooms-katholieke Kerk zagen. Een kerk die door de moderne tijd en het liberalisme werd bedreigd en die daarom een sterke leider nodig had. Onder katholieken genoot de toenmalige paus Pius IX een ongekende populariteit: hem onfeilbaar verklaren zou tegemoet komen aan de katholieke publieke opinie.
Filiaalhouders
Maar het kostte Manning grote moeite om het onderwerp van de onfeilbaarheid op de agenda van het concilie te krijgen. Een grote minderheid van bisschoppen, onder leiding van bisschop Félix Dupanloup van Orleans, verzette zich tegen de beperking van het gezag van de bisschoppen. Zij waren bang dat zij door het onfeilbaar verklaren van de paus zouden werden gedegradeerd tot lokale filiaalhouders die zonder meer het beleid van paus en curie moeten uitvoeren.
Wetenschap
Meulenberg maakte een gedegen studie van de archieven van het concilie en weet dit materiaal in een kort bestek op een heldere manier te presenteren. Zo komt ook het belang naar voren van de constitutie ‘Dei Filius’, die werd aangenomen toen de discussie over de onfeilbaarheid van de paus nog onbeslist was. De constitutie erkent dat wetenschap de mens via zijn verstand inzicht geeft in de natuur en niet vanuit religieus standpunt afgewezen moet worden.
Galilei
Maar het grootste deel van het boek gaat over de letterlijk uitputtende discussies over de onfeilbaarheid. De bisschoppen waren zich bewust van de gevolgen van het afkondigen hiervan en van de historie: tijdens de discussies werd er ook gewezen op de vergissingen die de Kerk had gemaakt door het veroordelen van Copernicus en Galilei. Hoe onfeilbaar kan de paus dan zijn?
Uiteindelijk leidde dit tot een document waarin de onfeilbaarheid werd beperkt. Het concilie stelde vast dat de paus weliswaar een bijzondere positie heeft als opvolger van Petrus, maar dit deed niets af aan de zending die de bisschoppen ontvangen als opvolgers van de andere apostelen.
Struikelblok
De vraag of de onfeilbare paus een struikelblok is, wordt in dit boek niet beantwoord. Maar om te begrijpen waarom de huidige paus de nadruk legt op het feit dat hij bisschop van Rome is én hoe de positie van de paus past in de oecumenische dialoog is dit boek van groot belang.
Leo Meulenberg, De onfeilbare paus. Het grote struikelblok? Averbode: Altiora, 2013, 89 p. Isbn 978–90–317–3755–0. € 16,-.
De onfeilbaarheid van de paus heeft op zich weinig extra waarde sinds in 1983 het nieuwe Wetboek van Canoniek Recht is verschenen met daarin de cruciale artikelen 750 en 752, alsmede de maat en uitleg die daar sindsdien feitelijk aan gegeven en ontleend is in vele instructies en nota’s door m.n. kardinaal J. Ratzinger als prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer. Hij en zijn baas paus J.-P. II (samen met andere ondergeschikten natuurlijk) hebben het kerkelijk centralisme feitelijk in een juridisch harde, gesloten, welhaast voor de eeuwigheid definitieve vorm gegoten die de hardliners en regelfetisjisten ofwel de fundamentalistische letterknechten alle gelegenheid biedt om de hiërarchische lijn i.c. het ultramontanisme (ook in ons land) te beklemtonen en zonodig af te dwingen i.p.v. de Geest van Liefde en verantwoordelijkheid te promoten en haar van de noodzakelijke ruimte te voorzien. Het solistische en O.I.-dove optreden van de Nederlandse bisschoppen in de afgelopen 35 jaar waren immers ook het effect van die centralistische en fundamentalistische geest, waartegen n.b. Jezus zelf in zijn tijd al te hoop was gelopen, getuige Mattheus 23! Dat dit überhaupt kon gebeuren, is m.i. ook het bewijs voor de structurele fouten in het hele kerkelijke systeem, m.n. in de spiritualiteit, de coöptatie, het achterwege blijven van de scheiding der machten, maar vooral van de geïsoleerde opvoeding en vorming der clerus, die zorgt voor spirituele inteelt, maar vooral dat gecorrumpeerde, onrijpe persoonlijkheden het pastoraat in werden/worden gestuurd. (Tekorten waar n.b. al in de jaren 50, 60 én later op werd gewezen in menige publicatie! Zie ‘Onrust in de zielzorg’, ‘Priesterroeping en seminarie’, de speciale seminarienummers van het maandblad “De nieuwe mens”, maar ook publicaties van prof. Nissen, Ton van Schaik e.a.!) Paus Franciscus probeert dat feitelijk geestdodende wetticisme, curiale regelzucht enz. nu gelukkig (maar hoe wezenlijk?) enigszins bij en of terug te draaien, zoals ook dezer dagen o.a. blijkt uit de transcriptie van een gesprek dat hij achter gesloten deuren voerde op 29 november j.l. te Rome met ongeveer 120 oversten van ordes en congregaties. De publicatie van dit transcript stond in La Civiltà Cattolica van 3 jan. 2014 (maar wat lees je erover in Nederland?), en een gedeeltelijke vertaling in het Engels is te vinden op de site van America, the National Catholic Review in het artikel “Francis Pushes Revisions on ‘Outdated Norms”. Helemaal in de top van genoemde site vinden we bovendien een quote van paus Franciscus, welke onze bijzondere aandacht verdient, n.l. “We should not even think that ‘thinking with the church’ means only thinking with the hierarchy of the church.” Voor de verschillen in het charisma der onderscheiden ordes en congregatie moet dus meer ruimte én waardering komen. Ik ben benieuwd hoe de overwegend weinig flexibele geesten binnen de Nederlandse r.-k. hiërarchie e.a. clerici dat zullen oppakken, alsmede rabiate groeperingen die verwant zijn aan tijdschriften als Catholica c.s. en sites als van ‘Katholieke Actie Vlaanderen’ & friends. Zullen zij door persoonlijke geestelijke werkzaamheid, gebed en meditatieve reflectie de Geest van liefde nu wel tot zich kunnen én willen toelaten om Haar werk te doen? Nee, de polarisatie in de kerk is nog lang niet voorbij, evenmin als de leegloop van kerken. De recente Ad Limina-euforie kan nog wel eens zeer misplaatst blijken!
Het is goed om het “onveranderlijke” van de/het “Kerkelijke Leer(gezag)” te plaatsen binnen de context van haar historische context. Ook data van vaststelling van dogma’s en bijzondere dagen binnen het kerkelijk jaar zouden door de kerk zelf eens explicieter gecommuniceerd moeten worden.