Paus Franciscus heeft zich tijdens de terugreis van zijn verblijf in Zuid-Korea tegenover een groep journalisten uitgelaten over de Amerikaanse bombardementen in Irak, gericht tegen de Islamitische terreurgroep ISIS. De woorden van de paus zijn echter niet eenduidig. Wat is er aan de hand?
In het vliegtuig vroeg de Amerikaanse journalist Alan Holdren (Catholic News Agency) aan de paus het volgende (volledig transcript):
As you know, not long ago the U.S. military forces have started bombing terrorists in Iraq to prevent a genocide. To protect the future of the minorities, I think also of the Catholics under your guidance, do you approve of this American bombing (campaign)?
De paus gaf het volgende antwoord:
In these cases where the is an unjust aggression, I can only say that it is licit to stop the unjust aggressor. I underscore the verb “stop.” I don’t saying to bomb or make war, (but) stop it. The means with which it can be stopped should be evaluated. To stop the unjust aggressor is licit. But we also have to have memory, as well, eh. How many times under this excuse of stopping the unjust aggressor the powers have taken control of nations. And, they have made a true war of conquest. One single nation cannot judge how you stop this, how you stop an unjust aggressor. After the Second World War, there was the idea of the United Nations. It must be discussed there and said ‘there’s an unjust aggressor, it seems so “How do we stop it?” Only that, nothing more.
Wat Franciscus hier probeert duidelijk te maken, valt volgens mij in vier onderdelen uiteen. In de eerste plaats is het volgens de katholieke sociale leer geoorloofd om een oorlog te voeren in het geval van zelfverdediging of in het geval van het ‘bestrijden van een onrechtvaardige oorlog’. Dat ISIS in Irak en Syrië bezig is met een dergelijke oorlog is boven alle twijfel verheven. ‘Het is legitiem om een onrechtvaardige agressor te stoppen’, zo zegt de paus.
Ten tweede veroordeelt de paus het Amerikaans ingrijpen in Irak niet expliciet, maar tegelijkertijd keurt hij dat ook niet af. Franciscus probeert te manoeuvreren tussen twee uitersten. Hij wil zich niet onverbloemd scharen achter het eenzijdige Amerikaans ingrijpen in Irak, maar tegelijkertijd wil hij ook niet de indruk wekken dat de situatie in Irak niet om ingrijpen zou vragen.
Huiver
De paus is huiverig, net als zijn voorgangers, om het spiritueel gezag van zijn functie te koppelen aan een bepaald politiek programma of aan een bepaalde politieke beweging, in dit geval aan de Amerikaanse interventiepolitiek van de regering Obama. Als de kerk zich verbindt aan een bepaald concreet politiek programma, loopt ze daarmee het grote gevaar om in de eventuele ‘val’ van dat programma te worden meegezogen.
De paus waarschuwt voor het gevaar dat een oorlog om rechtvaardige redenen kan worden begonnen, maar uitmondt in nog meer onrechtvaardigheid. Hiermee verwijst hij in zeer omzichtige termen naar eerdere Amerikaanse interventies in onder andere het Irak van Saddam en in Afghanistan.
‘Rechtvaardige oorlog’
Wanneer is ingrijpen dan wel mogelijk volgens de katholieke sociale leer? En voldoet de situatie in Irak en Syrië omtrent ISIS op dit moment aan die criteria? Theoloog Fred van Iersel vroeg zich eerder precies hetzelfde af aangaande het al dan niet ingrijpen van Amerika in de Syrische burgeroorlog. Hij onderscheidt zes verschillende criteria waar een ‘rechtvaardige oorlog’ (of beter nog ‘rechtmatige verdediging’) aan moet voldoen, wil deze passen binnen een theologisch en ethisch verantwoord kader. We passen nu deze zes criteria toe op de situatie in Irak. Ik citeer Van Iersel steeds eerst.
‘Verantwoorde eindtoestand’
‘De nagestreefde eindtoestand moet verantwoord zijn. Dit is het beginsel van de rechtvaardige zaak in de traditie van de ‘rechtvaardige oorlog’ – of beter: ‘rechtmatige verdediging’ (Handvest van de VN, art. 51).’ De vraag in het geval van ISIS is wat eigenlijk de nagestreefde eindtoestand moet zijn. Het vernietigen van de ISIS-strijders? Het stichten van een autonome staat voor de Koerden? Het beschermen van de vluchtelingen? Het kunnen laten terugkeren van de vluchtelingen? En zelfs als een van deze zaken zou kunnen worden gerealiseerd door het Amerikaanse bombardement, dan is de vraag of het gaat om een verantwoord einddoel. Een onafhankelijke staat voor de Koerden is bijvoorbeeld politiek geen haalbare kaart, alleen al omdat Turkije dat nooit zal toestaan. En het beschermen van vluchtelingen is een gebed zonder einde als er geen goede permanente oplossing voor hen gevonden wordt, van veilige terugkeer tot het vinden van een nieuwe plaats om te wonen.
‘Noodzakelijk ingrijpen’
‘Een ingrijpen moet noodzakelijk zijn: alle andere middelen tot het doel moeten zijn uitgeput (het last-resort-beginsel).’ Of alle politieke (en andere) middelen om ISIS tot rede te brengen inmiddels zijn uitgeput, is niet met zekerheid te zeggen. Maar de tijd dringt, gezien de dagelijkse hoeveelheid slachtoffers die er vallen. En of ISIS met politieke middelen tot rede te brengen is, kan je je serieus afvragen. Wellicht dat dit criterium voor rechtvaardig ingrijpen in het geval ISIS wel is gehaald.
‘Rechtmatig ingrijpen’
‘Een ingrijpen moet rechtmatig zijn, dus niet in strijd met internationaal recht. Vooral bij sancties is dit belangrijk. In de hoofdstukken V-VII van het Handvest is namelijk een escalatiesysteem onder internationaal toezicht voorzien, en het is ter wille van de internationale rechtsorde belangrijk hiervan niet af te wijken.’ De Amerikanen hebben niet gewacht op een resolutie van de Verenigde Naties, noch van enig ander verbond dat een dergelijke jurisdictie zou kunnen bezitten (Arabische Liga, NAVO, enzovoorts). Opnieuw dringt natuurlijk de tijd in het geval van ISIS, maar willekeur dreigt, zoals Franciscus al zei in het hierboven genoemde interview.
‘Redelijke kans op succes’
‘Het ingrijpen moet een redelijke kans op succes hebben.’ De vraag naar het succes van de Amerikaanse bombardementen op ISIS-stellingen is even moeilijk te beantwoorden als die van de ‘nagestreefde eindtoestand’ (zie hierboven onder 1). Wanneer is het Amerikaans ingrijpen ‘succesvol’ te noemen? Als ISIS helemaal verslagen is? Als de vluchtelingen naar een relatief veilig buurland kunnen vluchten? En zelfs al zou het bombardement als enige succes het veiligstellen van de vluchtelingen beogen, dan nog is het zeer de vraag of het Amerikaans ingrijpen dit mogelijk heeft gemaakt of zal maken.
‘Proportioneel ingrijpen’
‘Een ingrijpen moet proportioneel zijn: het moet in redelijke verhouding staan tot het doel dat men nastreeft en ten opzichte van het kwaad dat men bestrijdt.’ Dit criterium lijkt vooralsnog door de Amerikanen te worden gehaald. Precisiebombardementen op ‘vijandelijke strijders’ voor een korte tijdsperiode in een zeer bepaald gebied zijn proportioneel te noemen. Of je zou het inzetten van high-tech vliegtuigen tegen met machinegeweren bewapende hobby-soldaten niet eerlijk moeten vinden. Maar ja, ooit een eerlijke oorlog gezien?
‘Dubbele effecten’
‘Voorafgaand aan een interventie moet ook het beginsel van het dubbele effect correct worden toegepast: de niet beoogde, indirecte effecten mogen niet opwegen tegen de beoogde effecten, maar moeten in verhouding daartoe proportioneel zijn.’ Dit is de meest lastige van alle criteria, omdat je deze van tevoren niet altijd helemaal kan voorzien. In het geval van het Amerikaanse ingrijpen in Irak en Afghanistan wordt het heel lastig om te betogen dat de beoogde effecten (verwijdering dictator, oprollen van een terroristische organisatie) op hebben gewogen tegen de ontelbare (burger)slachtoffers, materiële schade en de implosie van twee natiestaten.
Wat de ongewenste bijwerkingen van het Amerikaanse bombardement op ISIS-stellingen zullen zijn, valt nu nog niet te voorzien. Maar met enige fantasie zou je zomaar kunnen bedenken dat de religieuze fanatici van ISIS zich door het Amerikaans ingrijpen moreel en spiritueel gesterkt voelen. De vijand krijgt een concreet gezicht en in de wereldwijde propaganda kan Amerika als symbool van het gehate Westen worden geframed als de incarnatie van de duivel. Iran maakt al decennia gebruik van deze manier van propaganda voeren, met niet onaanzienlijk succes.
Paus Franciscus deed er wijs aan zijn woorden zorgvuldig te kiezen, en zijn oren niet naar deze of gene zijde te laten hangen. Natuurlijk, de gruwelijkheden van ISIS tegen christenen en andere geloofsgroeperingen moeten zo snel mogelijk ophouden, maar de heilige vader realiseert zich maar al te goed dat gewapend optreden soms meer kapot maakt dan je lief is.