Een bijzondere waterpassie in Den Haag

Na Gouda en Rotterdam was dit jaar Den Haag het decor van het spektakel The Passion. Deze derde keer was beduidend beter dan de vorige twee edities met bovendien een bijzonder theologisch slotakkoord.

Een recordaantal van 2,3 miljoen mensen keek naar The Passion: meer dan het NOS Journaal van acht uur en RTL’s Goede tijden, slechte tijden. Dat het lijden van Christus open en bloot, betaald met publieke gelden (RKK, EO) in de publieke ruimte kan worden gespeeld zou enkele jaren geleden ondenkbaar geweest zijn. Hoewel je vraagtekens kunt zetten bij de commercialisering rond The Passion (de ‘Afterpassion’, een ‘Passion-viergangen-diner’, enzovoorts) is deze editie het waard om bewaard te worden.

De zangers/acteurs van deze editie zaten duidelijk beter in hun rol dan hun voorgangers van 2012 en 2011. Dat kwam de kwaliteit van het toneelspel zeer ten goede. Ook de keuze van popnummers was vaak goed gekozen. Zo zong Maria (Anita Meyer) Laat me nu toch niet alleen (Clouseau), toepasselijk voor vrouw uit Magdala die haar geliefde rabbi ziet worden weggevoerd. En het lied Zwart-wit (Frank Boeijen) werd wederom in duet gezongen door Jezus (Rene van Kooten) en Pilatus, die worstelt met zijn eigen geweten. Petrus (Jim Bakkum) loopt Zo Stil (Blof) zingend het Haagse Kurhaus in: ‘Zo Stil / dat alle klokken zwegen ja / de tijd stond onbeweeglijk / zo stil en zo verloren ging je weg.’

‘Kruisig hem!’

Wat een opvallend element is – in elk passiespel trouwens – is de dubieuze rol van ‘het volk’. Als het passieverhaal in zijn gehele omvang wordt voorgelezen in de kerk (op Palmzondag) krijg je altijd het moment waarop Pilatus het toegestroomde volk laat kiezen tussen Barabbas en Jezus. Het volk, in de kerk de rol van iedereen die in de kerkbanken zit, moet dan een aantal malen ‘kruisig hem’ roepen. Ook in The Passion heeft het toegestroomde volk deze rol. En elk jaar roept het Nederlandse volk braaf om de kruisiging van Jezus en de vrijlating van Barabbas. Onder dat publiek staan ongetwijfeld ook veel christenen, die ergens moeite hebben zich aan het script te houden. Op Twitter werd voorgesteld een volgende keer allemaal ‘Jezus’ te roepen waardoor de organisatie gedwongen zou worden van het script af te wijken. Een zeer aantrekkelijk idee overigens dat ik van harte ondersteun. Dat zou ook een historische ‘move’ zijn omdat het Romeinse acclamatierecht destijds vooral door Barabbas-aanhangers werd uitgesproken omdat er geen christenen aanwezig durfden te zijn.

Historisch is het overigens onzeker of Pilatus het volk deze keuze gesteld heeft. Pilatus stond, zowel onder de joden als de Romeinen, bekend als lomp en wreed. In het Nieuwe Testament staat ergens het subtiele zinnetje: ‘Er waren op dat moment ook enkele mensen aanwezig die hem vertelden over de Galileeërs van wie Pilatus het bloed vermengd had met hun offers.’ (Lc. 13,1) De twijfelende filosofische Pilatus (‘Wat is waarheid?’) is het product van de evangelisten die de boodschap van Christus zo aantrekkelijk mogelijk wilden maken voor de Romeinse wereld. Tegelijkertijd zagen de evangelisten er een kans in zagen de schuld van de moord op Jezus zo veel mogelijk in de schoenen van het joodse volk te schuiven, zeker toen jodendom en christendom steeds meer van elkaar wegliepen. Dit aspect wordt overigens door Jozef Ratzinger in zijn tweede Jezus-boek terecht genuanceerd.

Jezus loopt over de Hofvijver

Eén van de belangrijkste kritieken op de vorige twee edities van The Passion, was het gebrek aan theologische diepgang. De combinatie tussen slechte acteurs, matige liedjes en oppervlakkige dialogen in Gouda en Rotterdam vloekte nogal met het religieuze gewicht van het passieverhaal. Dit jaar is theologisch  een goede slag gemaakt. Zo sprak Petrus voor het eerste in drie jaar  Jezus met ‘Messias’ aan. Hierdoor voorkomt The Passion dat het een verhaal wordt over ‘een lieve onschuldige jonge man die dood gemaakt is door de Romeinen’.

De theologische verdieping werd echter vooral aan gebracht bij de ‘Verrijzenisscène’. Jörgen Raymann sprak zijn laatste woorden uit: ‘En hiermee is het verhaal afgelopen. Of toch niet…’ Het licht gaat uit en de camera draait naar de Hofvijver waar Van Kooten in witte kleren over het water loopt. Ogenblikkelijk trof deze keuze van de regie mij diep. Hier wordt – voor het eerst in de korte geschiedenis van The Passion – creatieve theologie bedreven. Door de verrijzenis visueel te koppelen aan de bekende Bijbelse scène van Jezus die over het water loopt, krijgt de Hofvijverscène een gecompliceerde lading.

In hoofdstuk 14 van Matteüs wordt na de scène van de wonderbare broodvermenigvuldiging (14-21) verhaalt over de leerlingen die in een boot worden overvallen door een woeste storm (24). Waar bijvoorbeeld Marcus (4,35-41) ervoor kiest Jezus aan boord van het bootje te laten zijn om vervolgens de storm te bezweren, legt Matteüs een ander accent. Midden in de storm worden de leerlingen geconfronteerd met een Jezus die over het water van het meer loopt. De leerlingen zijn doodsbang omdat ze een spook lijken te zien. Jezus stelt hen gerust. Petrus, overmoedig als altijd, vat moed en daagt Jezus uit hem naar zich toe te roepen. Als dat Jezus hem dan inderdaad roept, loopt Petrus enkele stappen over het water. Maar dan wordt Petrus bang en op dat moment begint hij te zinken. Jezus redt hem (en de andere leerlingen) van de storm. ‘In de boot bogen de anderen zich voor hem neer en zeiden: ‘U bent werkelijk Gods Zoon!’’ (33)

Wanneer je deze scène en de symboliek ervan toepast op de verrijzenis, krijgt deze laatste nieuwe betekenissen. De waterscène uit Matteüs legt de nadruk op het geloof in Jezus dat de mens in staat stelt zich te verweren tegen de storm, en dat voorkomt dat de mens wegzakt in de donkere watervloed. De storm staat dan voor alle tegenslag die de mens te verduren krijgt: verdriet, strijd, ruzie, onbegrip, misschien zelfs armoede en honger. Het water waar de mens in weg dreigt te zakken staat voor de chaos waarin je ten onder kan gaan: angst die zo groot is dat je waanzinnig wordt, anarchie die tot totale vernietiging leidt.

De zee staat in de oudtestamentische symboliek voor de oerchaos waaruit God de kosmos heeft geschapen, vaak weeggegeven met de namen van de mythische oerwezens Behemoth en Leviathan. Wie echter in Jezus gelooft, kan storm en water trotseren. Tenminste, zolang je blijft geloven. Wie twijfelt aan zijn geloof (wiens geloof te klein is) zinkt toch weer weg in de oerchaos. Wie erkent dat Jezus degene is die hem kan redden, erkent Hem daarmee als Zoon van God.

Naar de Vader

De verrijzenis is weliswaar het centrale geloofsgeheim van het christendom, maar is niettemin notoir moeilijk te begrijpen. Niet voor niets hebben we geen nieuwtestamentisch getuigenis van het moment van de verrijzenis zelf. Wat betekent die verrijzenis voor ons mensen? The Passion geeft met zijn Hofvijverscène (verrijzenis als lopen-over-water) een mooi antwoord. Verrijzenis betekent niet meer aangeraakt (verstoord) kunnen worden door menselijke ellende of door bovenmenselijke chaos. Verrijzenis betekent dat bijna letterlijk het ontstijgen van tijd en ruimte, vrij zijn van menselijke beslommeringen. Jezus gaat ons voor op deze reis, als eerste der mensen. Aan Hem kunnen we ons vastgrijpen als we dreigen weg te zinken. Hij trekt ons mee richting ons Vader in de hemel. En wie onttrokken is al het menselijk gekrioel en geworstel kan ook niet meer worden belast door zonde, woede en frustratie. Hij is verlost. De zonde speelt geen rol meer.

The Passion van Den Haag heeft een nieuw theologisch fundament gelegd onder zijn uitvoering. Hopelijk zal de regisseur van de komende Passion, als die komt en waar die ook gehouden zal worden, nog meer moed en inspiratie om meer van dit soort theologische doorkijkjes in zijn programma te verwerken. Het wordt er alleen maar mooier van.