Afgelopen weken vond in Rome de algemene bisschoppensynode over het gezin plaats. De synode kreeg uitgebreide media-aandacht, zoals eigenlijk alles waar paus Franciscus aan begint. Inzet van de synode was Franciscus’ wens om meer kerkelijke openheid voor ‘andersgehuwden’.
Franciscus speelde kerkpolitiek hoog spel. Als hij de meerderheid van de synodevaders niet achter zich kreeg, zou zijn hele hervorming op de klippen lopen. En als hij tegen de wil van de synode in zijn hervormingen doordrukt, verraadt hij zijn eigen synodale kerkopvatting. Een terugblik op een vaak chaotisch verlopen synode.
Twee synodes
De overgrote meerderheid van katholieken in verschillende West-Europese landen heeft grote moeite met het standpunt van de rooms-katholieke kerk over zaken rond echtscheiding, homoseksualiteit en ongehuwd samenwonen. Dat bleek uit enquêtes die eind 2013 en begin 2014 werden gehouden op initiatief van het Vaticaan zelf en van katholiek.nl in Nederland en van de KU Leuven in Vlaanderen. De enquêtes waren bedoeld als voorbereiding op de bijzondere synode over het gezin (in 2014) en de algemene synode die net gehouden is.
Nu het slotdocument van deze laatste synode is vastgesteld, is het goed om de resultaten van de enquêtes in het achterhoofd te hebben. Ook goed is te bedenken dat tijdens de bijzondere synode in 2014 de synodevaders het allerminst eens waren. Zo verschilde het tussenrapport aanzienlijk van het uiteindelijk aangenomen slotdocument. De laatste was een stuk terughoudender dan het meer visionaire tussenrapport.
Moeite
Voor de overgrote meerderheid van de ondervraagde katholieken uit de eerder genoemde enquêtes is het onbegrijpelijk dat wie gescheiden is en hertrouwt, uitgesloten is van het ontvangen van de communie. Dit was ook het eerste punt dat aan de orde kwam tijdens de persconferentie afgelopen zaterdagavond waarop het slotdocument werd toegelicht.
Zoals verwacht bevestigde het document de kerkelijke leer van de onverbreekbaarheid van het huwelijk, maar laat daarop volgen dat elk geval individueel moet worden beoordeeld. Dat lijkt de deur open te zetten voor de toelating van hertrouwd gescheidenen tot de communie.
Publiciteit
Zoals al eerder opgemerkt: alles wat Franciscus aanraakt, verandert in publicitair goud, vaak positief, maar soms ook negatief. Publiciteit was er in ieder geval genoeg rond de synode. Krzystof Charamsa, priester en medewerker van het Vaticaan, kwam uit de kast en stelde zijn vriend voor aan de pers (tot grote woede van het Vaticaan die hem uit zijn functie onthief).
De brief
Dertien behoudende bisschoppen, waaronder mgr. Eijk, ondertekenden een brief aan de paus waarin ze protesteerden tegen de procedures tijdens de synode. Feitelijk was deze procedurele kritiek een maskerade voor deze ontevreden bisschoppen die het vooral niet eens waren (en zijn) met de al te vriendelijke woorden van de paus aan ‘zondige’ gelovigen.
De populariteit van de paus zorgde er echter voor dat – zodra de brief uitlekte – een aantal ondertekenaars schielijk hun adhesie aan de brief introkken. Gevolg was een fijn-Romeins gezelschapsspel dat erin bestond om alle adhesie te ontkennen, of te weigeren om enig uitsluitsel te geven omtrent de ondertekening.
Hersentumor
En dan was er nog het gerucht dat de paus een hersentumor zou hebben. De hardnekkige geruchten werden tegengesproken door het Vaticaan, maar het leed was al geleden. Het lijkt de zoveelste beschadigingsactie tegen Franciscus. Doel lijkt te zijn om de paus bij voorbaat onschadelijk te maken. Stel dat de paus in zijn postsynodale exhortatie (daarover later meer) ‘gekke dingen’ zou gaan zeggen (bijvoorbeeld toch meer openheid naar anders gehuwden), dan ligt de munitie van de opstandige conservatieve kring al klaar om hem ontoerekeningsvatbaar te verklaren en – na zijn dood – al zijn documenten te kunnen diskwalificeren.
Anders gehuwden
Franciscus heeft deze potentieel kerksplijtende discussie op een slimme manier weten te omzeilen. Franciscus stond dubbel onder druk: van de meer progressieve, vooral Westerse bisschoppen die meer openheid bepleitten, en van de meer conservatieve, vooral Afrikaanse bisschoppen die het Vaticaan verweten Europa tot het centrum van de katholieke wereld te maken (wat het al lang niet meer is).
De synode – onder onmiskenbare instemming van Franciscus – heeft nu min of meer besloten dat de communiegang van de individuele gelovige meer afhangt van zijn eigen geweten, dan van het feit of de gelovige wel precies volgens de regels van de kerk leeft. Natuurlijk: een geweten moet wel gevormd zijn, maar door de nadruk te leggen op het forum internum geven paus en synode de individuele bisschoppen en hun priesters veel meer mogelijkheden om in te spelen op de pastorale behoeften van de aan hen toevertrouwde kudde.
Bonny en Eijk
Op de vraag of en hoe dat zal gebeuren, had bisschop Bonny van Antwerpen eigenlijk al zaterdagmiddag geantwoord. In een interview met de Vlaamse tv zei hij dat er al veertig jaar in België niemand de communie wordt geweigerd. Het slotdocument zal daar niets aan veranderen. Kardinaal Eijk had al eerder laten weten dat hij meer ziet in een betere voorbereiding op het huwelijk. Het is dan ook de vraag of gescheiden en hertrouwde gelovigen in Nederland eerder tot de communie zullen worden toegelaten.
Homoseksualiteit
De bisschoppen verwerpen huwelijken tussen mensen van hetzelfde geslacht. Deze relaties hebben niets te maken met het huwelijk zoals de kerk dat ziet. Tegelijkertijd bevestigen ze de kerkelijke leer dat homoseksuelen met waardigheid en respect moeten worden behandeld en dat ze niet mogen worden blootgesteld aan onrechtvaardige discriminatie.
Nu is de paus aan zet
Het slotdocument van de synode is overigens een advies aan de paus. Het is nu aan de paus om dit advies om te zetten in staand beleid. Hij zal dat – traditiegetrouw – doen via een zogenaamde postsynodale apostolische exhortatie, te verwachten over ongeveer een half jaar. De grootste en spannendste vraag is wat de toon van het pauselijk document zal worden. Het is – denken wij – te verdedigen dat Franciscus verder wilde gaan dan de uiteindelijke tekst van de synode heeft gebracht.
Kerkpolitiek
Franciscus kan de magere resultaten van het eindrapport van de synode overnemen en zijn politiek verlies slikken. Hij kan echter ook het rapport aan zijn laars lappen en zijn eigen positie doordrukken, zoals eerder Paulus VI deed met Humanae Vitae.
Hoewel de paus een dergelijke macht heeft, zou dat het echter ook tot politiek gezichtsverlies leiden, aangezien de paus geregeld pleit voor een meer decentrale organisatie van de wereldkerk.
Modaliteit
Waarschijnlijk zal Franciscus een oude Jezuïetentruc uithalen: hameren op modaliteit. De paus kan conservatieven en progressieven min of meer tevreden stellen door meer autoriteit aan de plaatselijke bisschoppen en -conferenties te geven. Dat schept ruimte voor de Westerse bisschoppen om tegemoet te komen aan de pastorale behoeften van andersgehuwden, terwijl het de conservatieve bisschoppen de ruimte geeft om vooral te kunnen herhalen dat de leer onveranderd blijft.
Slot
Iedereen blij? Ja en nee. Gelovigen wereldwijd zullen blij zijn dat de lokale bisschop meer te zeggen krijgt, maar dan moet je wel geluk hebben met die lokale bisschop. Voor de Nederlandse situatie zal niet veel veranderen, denken wij. Individuele priesters maken al heel lang hun eigen afweging, terwijl op landelijk niveau we geen grote veranderingen hoeven te verwachten, aangezien mgr. Eijk tot de pauselijke critici behoort (zie ook de kwestie van de brief).
De synode en de paus zetten babystapjes. Maar alles is beter dan helemaal geen discussie. Het is nu bidden voor de heilige Geest en voor de paus.