Tijdens Prinsjesdag werd er gesproken over een ‘reparatie van het kapitalisme’. Zelfs de VVD was hier een voorstander van. Steeds meer partijen zien in dat onze economie anders moet. De kloof tussen arm en rijk wordt groter. Het milieu moet worden gespaard. De verdeling tussen de westerse landen en de rest van de wereld moet anders. En mensen moeten weer van hun werk kunnen leven. Kortom: er zijn genoeg uitdagingen, maar welke oplossingen moeten worden ontwikkeld?
door Erik Sengers
Veel van de antwoorden op de vragen van onze tijd zijn al een eeuw geleden gevonden. Ook toen moest het wilde kapitalisme getemd worden. Arbeiders, boeren en middenstanders hadden te lijden onder de snelle veranderingen die in de economie plaatsvonden. Velen zagen zich in hun bestaan bedreigd. Omdat de overheid weinig hulp bood, kwam die hulp van eigen organisaties. Ook de christelijke leiders zetten zich in voor rechtvaardigere economische structuren. De Abdij van Berne speelde in de eerste decennia van de twintigste eeuw een centrale rol in dit proces. Er waren vier paters die zich voor verschillende groepen inzetten.
Ten eerste was daar pater Van den Elsen. Hij trok zich het lot van de boeren aan, allereerst in Brabant maar ook in geheel Nederland. Hij zette zich in voor een herziening van het pachtrecht, dat kleine boeren hinderde in hun bedrijf te investeren waardoor ze nauwelijks konden voorzien in hun inkomen. Om dat te bereiken organiseerde hij de boeren in de machtige Boerenbond. En vanuit die bond werden verschillende coöperatieve organisaties opgericht die daadwerkelijk bijdroegen aan de verbetering van hun leven. De bekendste is de Boerenleenbank, tegenwoordig Rabobank.
Daarna kwamen de paters Nouwens en Van Beurden. Zij waren de stichters van de katholieke middenstandsbeweging. Ook hier was organisatie belangrijk: eerst moesten de ondernemers ervan overtuigd worden dat ze zich moesten aaneensluiten om hun gezamenlijke problemen aan te pakken. Voor de katholieken werd dat de vereniging ‘De Hanze’. Nouwens en Van Beurden namen ook deel invloedrijke regeringscommissies die het middenstandsprobleem moesten oplossen. De Hanzebank die het kredietprobleem van de ondernemers moest oplossen werd echter een fiasco. Van Beurden schreef ook belangrijke studies over de rol van de overheid in het economisch leven, waarin hij het toen nieuwe begrip ‘subsidiariteit’ gebruikte.
Tenslotte richtte pater Van Aken zich op de werkgevers. Hij was ervan overtuigd dat de sociale problemen alleen konden worden opgelost als ook de werkgevers erbij betrokken werden. Omdat de arbeiders al veel verder waren in hun organisatie, waardoor de werkgevers in het defensief waren, moesten ook zij eerst van organisatie overtuigd worden. Van Aken spreekt de werkgevers in zijn publicaties direct aan als katholieken: als ze zich werkelijk christelijk noemen, moeten ze de werknemers goed behandelen. Bovendien heeft dat een voordeel voor de werkgevers, zegt Van Aken: als de werknemers goed worden behandeld, zullen ze veel minder de behoefte hebben om te gaan staken. Van Aken werd ook gevraagd het sociale overleg in katholieke kring tussen arbeiders, boeren, middenstanders en werkgevers te leiden. Zo werd de basis gelegd voor de na-oorlogse overlegeconomie.
Wat waren de antwoorden die Berne vond en waar we nu ook nog wat aan hebben? Ten eerste waren ze erg bezig met de coöperaties als middel om arbeiders, boeren en middenstanders weer controle te geven over hun eigen productie en verkoop. Ten tweede promootten ze een ordening van de economie. Met name door middel van collectieve afspraken konden werkgevers en werknemers, en andere belangengroepen, afspraken maken over regulering en elkaar niet kapot concurreren. Ten derde bepleitten ze een grote rol van de overheid als bewaker van het algemeen belang, zeker ook op economisch terrein. Ten vierde promootten ze de samenwerking van beroepsgenoten in belangenorganisaties zodat ze invloed kunnen uitoefenen bij andere sociale partners en bij de overheid. De sociaal-economische vragen van vandaag de dag laten zien dat deze punten nog steeds van belang zijn.
Boekpresentatie
Op 18 oktober presenteert Erik Sengers zijn nieuwe boek ‘Paters van de sociale actie’ in de abdij van Berne. Meer informatie: berneboek.com
Dr. Erik Sengers is godsdienstsocioloog en kerkhistoricus. Hij is bestuurslid van het Centrum voor de Sociale Leer van de Kerk en lid van de redactie van Religie & Samenleving.