Ergert u zich ook aan die telefonistes, helpdeskoperatoren en andere gelaatsloze contactpersonen aan de telefoon? Je hebt, na het indrukken van toetsen 1 tot 9 eindelijk iemand aan de lijn en dan zegt die stem, als het een vrouwspersoon is, bijvoorbeeld: “Met Anita van X, waarmee kan ik je helpen?” Is het een manspersoon, dan klinkt de hartstochtelijke verwelkoming: “Met Peter van X, waarmee kan ik je helpen.” Ik ken Anita en Peter van firma X helemaal niet, dus is hun voornaam niets anders dan de prettige vermomming van de anonimiteit der bureaucratie.
Dat doet mij denken aan de herinneringen van Günther de Bruyn, een Duitse schrijver die in zijn leven twee dictaturen heeft meegemaakt: als kind de nazistische terreur van Hitler en als volwassene de communistische onderdrukking van de DDR. Hij schreef er twee autobiografieën over: Verborgen stad, een jeugd in Berlijn en Veertig jaar, verslag van een leven. De Bruyn weet als geen ander hoe de mens zich aan kan passen aan de heersende ideologie en op kan gaan in de anonieme massa.
Van zijn tante, vertelt hij, kreeg Günther de Bruyn een belangrijke les. Als hij te maken kreeg met geüniformeerden, moest hij naar hun naam vragen, “zodat ze herinnerd zouden worden aan hun verantwoordelijkheid als individu; de anonimiteit van een gelijkvormige massa creëert gewetenloosheid en grofheid”.
Opgaan in de massa en dus bereid zijn tot een bepaalde vorm van gewetenloosheid is van alle tijden. In een dictatuur kan men ertoe gedwongen worden, in de vrijheid kan men ertoe verleid worden. De uniformisering is in een vrije samenleving subtieler: ze gebeurt niet door dwang maar door mode. De obligate jeans waren ook een uniform en de gedachten die men daarbij droeg, waren even eentonig en afgebleekt. Jeans en gedachten gingen anoniem op in de massa.
Vandaag doet die ‘grofheid’ zich enigszins anders voor. De anonimiteit van deze tijd heeft het gezicht van het valse ik. Toen ik op de basisschool zat, werd ik wel eens verbaal uit de bank getild met mijn familienaam. Vooral op boze momenten sprak de meester je aan met je achternaam. Geen voornaam hebben vond ik gruwelijk: je was geen persoon, maar een soort.
Vandaag zie je de omgekeerde neiging. Je telefoneert naar een helpdesk en je hoort: “Met Anita.” Je wil een reis boeken. Voor meer informatie bel je het opgegeven nummer. “Vraag naar Peter”, staat op de brief. Maar wie Anita en Peter zijn, dat zul je nooit weten. Ze hebben wel een voornaam, maar geen familienaam. Hun anonimiteit doet evenwel veel sympathieker aan dan de familienaam zonder voornaam uit mijn schooltijd.
Het bedrieglijke van de anonimiteit van onze tijd is dat ze zich voordoet als heel persoonlijk. Dat Anita en Peter sympathiek maar anoniem overkomen, is op zich niet erg – het is zelfs aangenaam – maar wellicht denken Anita en Peter ook even gelijkvormig over de grote vragen van het leven, zoals de tirannie van het modieuze denken het voorschrijft. Of ze denken niet en praten na, opgegaan in de massa.
Een oud joods verhaal vertelt over een man die zo verstrooid was, dat hij ‘s morgens zijn kleren niet meer teugvond en ook niet meer wist welk kledingstuk waarvoor diende. Om niet met de kleren aan in bed te moeten stappen, spelde hij op een avond op elke kledingstuk een briefje met de nodige richtlijnen. Zo slaagde hij er ‘s ochtends in om zijn broek niet achterstevoren aan te trekken en zijn sokken niet over zijn handen te schuiven. Hij stond correct gekleed naast zijn bed. Toen begon hij in zijn kamer heen en weer te lopen, roepende: “Waar ben ik?” Hij zocht nodeloos naar zichzelf. Hij had zijn kleren correct aan, maar het individu dat in zijn kleren stak, was hij kwijt.
Om een ik te zijn volstaat het niet om correct te verschijnen. Dat kan een uniform zijn. Een ik ben je pas, als je de eenheid hebt bereikt tussen denken, spreken en handelen. Wie zijn we? De tante van Günther de Bruijn leerde haar neefje geüniformeerden naar hun naam te vragen, “zodat ze herinnerd zouden worden aan hun verantwoordelijkheid als individu”.