Nu het jaar 2016 begonnen is, en daarmee het Erasmusjaar 2016, wil ik graag aandacht vragen voor een kant van Erasmus die mijn inziens tot nu toe te weinig aandacht heeft gekregen. Het is de kant van Erasmus als kind van de Moderne Devotie. De verbinding tussen geloof(devotie) en humaniteit. Nu het 500 jaar geleden is dat Erasmus kwam met zijn ‘ Novum Instrumentum ‘ , de eerste gedrukte Griekse editie van het Nieuwe Testament. Deze vertaling heeft een geweldige invloed gehad op andere vertaling, zoals de Luthervertaling en de Statenvertaling.
Daarnaast is het ook 550 jaar geleden dat Erasmus werd geboren, al verschillen de meningen daarover. In Gouda begint op 6 februari een grote Erasmustentoonstelling in Museum Gouda met als titel “ Ik wijk voor niemand “
Niet voor niets is de tentoonstelling in Gouda, de stad waar Erasmus zijn eerste jaren en zijn kloosterjaren in een Moderne Devotie klooster in Stein heeft doorgebracht. In onderstaand artikel wil ik proberen aan te geven dat Erasmus een kind van zijn tijd, een kind van de Moderne Devotie is geweest. Een beweging die toen een geweldig opgang maakte met grote hervormingen in kerk en samenleving.
Onderwijs en geestelijke vorming Erasmus
Erasmus was een onwettig kind van een priester en een chirurgijnsdochter. Zijn vader was verbonden aan de Sint Jan te Gouda. Daar volgde Erasmus de parochieschool, sterk onder invloed van de Moderne Devotie. Na de parochieschool ging hij rond zijn 12e jaar naar Deventer. Daar woonde hij in het Fraterhuis van de Broeders des Gemenen Levens en volgde onderwijs aan de Latijnse school, sterk beïnvloed door de Moderne Devotie. Belangrijke kenmerken van de Moderne Devotie die we bij Erasmus terugzien zijn ; nadruk op het Woord, de Bijbel(daar waar mogelijk vertalen en beschikbaar maken voor iedereen), ruimte voor ontplooiing en vrijheid van denken, verdraagzaamheid en tolerantie, nadruk op persoonlijk geweten en verantwoordelijkheid, gemeenschapszin in de ruimste zin van het woord, niemand er buiten laten vallen, sterk maatschappelijk bewustzijn gekoppeld aan een diep innerlijk geloof en een gerichtheid op eenvoud en soberheid. Al deze bovengenoemde waarden zien we in de levenspraktijk van Erasmus terugkomen.
Dat Grieks voor het eerst in Deventer op de lessentabel stond had alles met die beweging van Geert Groote te maken.” Onderzoekt alle dingen en behoudt het goede “ bleek een belangrijk motto van de Moderne Devotie. De waarheid vind je niet alleen bij de kerkvaders(zoals de kerk wil) maar ook bij klassieke Griekse en Romeinse denkers. Tegelijk droeg hij nog de pijn met zich mee van onwettig kind, er juist niet bij horen. Verder was hij weer allergisch voor erbij moeten horen, wat zijn geest en nieuwsgierigheid beknotte en hem in een keurslijf wilde stoppen. Daarom is hij waarschijnlijk ook niet lang in het Moderne Devotie klooster van Stein geweest. Hij is er nog wel priester geworden, Augustijner Koorheer, net zoals Thomas van Kempen en Maarten Luther. Priester zijn was in die tijd ook praktisch handig voor vervolgstudie. Waarschijnlijk heeft het Erasmus ook goed gedaan, in die zin dat hij er weer mocht zijn. Een onwettig kind werd priester. Hij bleef gevoelig voor betweterij en ketterij en ging daar later ook flink tegen te keer. Hij kon daarin net zo fel zijn als Geert Groote, maar nam net zoals Geert Groote, nooit afstand van de gemeenschap, van de kerk.
Europa in
Erasmus verzette zich in Europa sterk tegen het nationalistisch denken en het vijand denken. Vanuit zijn sterk gevoel voor verdraagzaamheid en tolerantie riep hij op tot samenwerking binnen Europa.
Daarnaast werd Erasmus geconfronteerd met een grote vorm van machtsmisbruik, hebzucht en schijnheiligheid. Net als de Moderne Devoten streefde hij hervormingen naar, zoekend naar een zuiver geloof. In zijn bekende boek ‘ Lof der zotheid ‘ spreekt hij allen aan die alleen maar zichzelf en hun eigen lusten volgen. Erasmus riep op tot eenvoud en soberheid, bij hem moest het om de inhoud gaan. Niet om het uiterlijk van allerlei rituelen, verering van heiligen, relieken, beelden en bedevaarten. Hij vond dat een grote poppenkast.
Voor zijn persoonlijk innerlijk geloof streefde hij naar zoveel mogelijk kennis. Hij hield als het ware niet op om Bijbelstudie te doen. Kennis van de Schrift, daar ondersteunde hij zijn geloof mee en vond hij verdieping. Belangrijke voorbeelden voor Erasmus waren Wessel Gansfort en Agricola(Roelof Huisman). Beide mannen volgden het spoor naar de bron. Hoe dichter je bij de bron komt, hoe zuiverder de leer en de kennis. Agricola ging zelfs zover dat hij ook Hebreeuws geleerd heeft om zelf de oorspronkelijke teksten te kunnen lezen. Daardoor werd ook het persoonlijk geloof van Erasmus sterk gevormd.
Er ontstond zo een sterke stroming van christelijke humanisten onder leiding van o.a. Wessel Gansfort en Erasmus. Christelijk Humanisme werd toen gezien als veelzijdig geestelijke ontplooiing. De geestelijke zoektocht naar kennis, geloof en God mag niet gehinderd worden door allerlei regels en hiërarchie. In feite was toen bijna iedereen christelijk, onder gezag van de kerk. Het Christelijk Humanisme onderscheidde zich vooral door kennis en waarheid ook buiten de kerk te zoeken, en onafhankelijk de zoektocht naar God en geloof in te zetten, bijvoorbeeld bij denkers uit de klassieke Oudheid De christelijke humanisten effenden de weg voor de Bijbelvertaling, en misschien daardoor ook wel voor de Reformatie. Zo was Erasmus de eerste die het Nieuwe Testament weer volledig naar het Grieks, de grondtekst, vertaald heeft. Toch doet het afbreuk aan deze beweging om ze als voorlopers te zien van de Reformatie. Het is een op zich zelf staande beweging geworden, tussen Rooms Katholieke Kerk en Reformatie. Een aantal christelijke humanisten koos bewust niet voor om uit de kerk te stappen, een aantal anderen wel. Dat brengt me tot de relatie tussen Luther en Erasmus.
Luther en Erasmus
Zoals we hiervoor ook tegenkwamen zijn er meer overeenkomsten dan verschillen tussen Luther en Erasmus. Ze hebben allebei de invloed van de Moderne Devotie ondergaan. Ze waren allebei sterk op hervormingen gericht binnen de Rooms Katholieke Kerk, Zijn allebei priester geworden, Augustijner kanunnik. Een orde die vooral terug wil gaan naar de basis van het geloof, de eerste christengemeenschap. Bijzonder was wel dat Paus Leo X Erasmus in zijn bevoegdheden heeft geholpen, terwijl hij Luther steeds meer bevoegdheden heeft afgenomen. Dat heeft de relatie tussen Luther en Erasmus geen goed gedaan. Het heeft waarschijnlijk ook te maken met dat Erasmus net iets minder fel was dan Luther, en iets diplomatieker en fijngevoeliger. Misschien speelt hierin wel mee dat Nederlanders iets meer bruggenbouwers zijn en het poldermodel hanteren. Ook de hervormer Huss kon fel uithalen, hij belandde uiteindelijk na een conflict met de Paus en de Duitse Keizer op de brandstapel.
Luther heeft een aantal keren Erasmus over proberen te halen om mee te gaan met de hervormingen, met de Reformatie. Uiteindelijk is dat niet gelukt omdat Erasmus het uittreden uit de Rooms Katholieke Kerk een te grote stap vond. Hij geloofde in veranderingen van binnenuit, net zoals Wessel Gansfort. Beiden hebben Luther wel sterk beïnvloed. Luther vond dat Erasmus de moed moest hebben om zich duidelijker uit te spreken. Maar dat riep bij Erasmus juist polarisatie op, het laatste wat hij wilde.
Ondanks dat Luther en Erasmus stevig tegenover elkaar kwamen te staan wanneer het gaat om overgave, onderwerping aan God, wilsvrijheid en vertrouwen, zijn ze toch dichter bij elkaar blijven staan dan wat we uit de meeste onderzoeken teruglezen. Ze kenden namelijk allebei die stevige innige relatie met God en hebben zich allebei, op hun eigen manier, ingezet om de waarheid te veroveren op de duisternis. Ze voelden zich sterk verbonden in het gezag en de betekenis van het Woord, maar dan wel in de grondtekst. Juist die betekenis is blijvend tot op de dag van vandaag en juist daarin zijn ze allebei sterk door de Moderne Devotie gekleurd.
Mink de Vries is godsdienstdocent en coördinator Postmoderne devotiebeweging in de gemeenten Zwolle en Deventer. In de Grote Kerk in Zwolle loopt thans een leergang ‘Leiderschap en post-moderne devotie’, georganiseerd door de Avicenna Academie voor Leiderschap. Volgende week woensdag start de tweede module van de leergang Leiderschap & Post Moderne Devotie, in deze module verzorgt Mink de Vries een bijdrage. De volgende modules van deze eerste editie vinden plaats op maandag 17 februari 2016, maandag 16 maart 2016 en maandag 20 april 2016
Museum Gouda wijdt in het Erasmusjaar 2016 een grote tentoonstelling aan het gedachtengoed van Erasmus.