Afgelopen weekend bestond het verdrag van Rome zestig jaar. Het jubileum werd niet erg uitbundig gevierd. De constructie Europa kraakt en lijkt de koers kwijt. In Rome werd gezocht naar een formule en doelstellingen die toekomstbestendig zijn. Die kwam er niet, terwijl men er niet ver voor had hoeven zoeken.
De paus en Europa
Het feestje begon namelijk met een bezoek aan paus Franciscus in het Vaticaan. De paus riep zijn gasten op om van de Europese Unie meer te maken dan een verzameling “regels die moeten worden gehoorzaamd”. Als fervente voorstander van de EU ziet hij er een “levenshouding gebaseerd op waarden en idealen” in. De paus brak een lans voor solidariteit, “die Europa hoop moet geven en ook het meest efficiënte tegengif voor het moderne populisme is”. Franciscus betoogde ook dat Europa een open houding moet aannemen tegenover de honderdduizenden vluchtelingen en migranten die aankomen. “We mogen ons er niet vanaf maken door de migratiecrisis van deze tijd af te doen als een louter cijfermatig, economisch of veiligheidsprobleem.”[1]
De paus herhaalde hiermee zijn visie die hij in eerdere uitspraken heeft verkondigd. Zijn encycliek Laudato si’ van juni 2015 promoveerde de paus volgens velen in één klap als leider van het debat over de toekomst van de arme en de aarde. De aarde en de arme. Dat zijn de twee grote samenhangende uitdagingen van onze tijd. Hij liet zich uiterst kritisch uit over het neoliberalisme, met zijn vertrouwen in de marktwerking en in het geloof in een technocratische oplossing voor de wereldproblemen. Dingen hebben in die visie geen eigen (intrinsieke) waarde en waardigheid meer, maar zijn voorwerp van onderzoek en manipulatie. Het technologische paradigma en modern antropocentrisme overheersen: geloof in onbeperkte groei en de mens als heerser van de schepping.
Hij bepleit een andere, een christelijke visie op de mens en de wereld. Een visie waarin de mens is ingebed in het geheel van de schepping en zijn handelen laat bepalen door het bonum commune. Dat wat goed is voor de aarde en de arme, is goed voor ons allemaal. De aarde als ons gemeenschappelijk huis waaraan wij en alle schepselen met heel ons hebben en houden verbonden zijn. De sociale benadering moet onderdeel zijn van de ecologische: de schreeuw van de aarde èn die van de arme is de schreeuw van God.
De wereld, de schepping als een wonder
De mens- en wereldoriëntatie die de paus ons voorhoudt in zijn encycliek is sterk geïnspireerd door zijn naamgever, Franciscus van Assisi. De wereld, de schepping als een wonder, als een gave, als een weg om God te ervaren. God die in Jezus immers zelf ook Schepping geworden is. Niet hebzucht, maar verwondering, beschouwing, dankbaarheid zou onze omgang met de aarde moeten kenmerken. De encycliek is een groot pleidooi voor contemplatieve waarden en solidariteit.
Is het binnengekomen bij de Nederlandse politiek?
De Europese leiders lieten het uiteindelijk bij een slotverklaring waar niemand zich aan kon storen, maar waar evenmin een echo van de woorden van de paus in te horen was. Is dit pleidooi dan wel binnengekomen bij de Nederlandse politiek? Dat is zeer de vraag. Ik weet dat bisschop Gerard de Korte heel wat inleidingen heeft gehouden voor politieke partijen en congressen. Of dat heeft doorgewerkt in de politieke programma’s? Wie de verkiezingsprogramma’s vergelijkt [2] zal opmerken dat naar de inhoud er aan de linkerkant van het spectrum veel meer aandacht is voor de aarde (duurzaamheid, transitie) en de arme (ontwikkelingshulp, vluchtelingen) dan bv. bij CDA en VVD.
Je zou verwachten dat de christendemocraten zich graag zouden laten inspireren door een geestelijk leider als paus Franciscus. Maar misschien is die voor hen toch nog te katholiek? Het viel mij in ieder geval op dat het CDA wel het rentmeesterschap en solidariteit noemt als uitgangspunten. [3] Dat is alvast wat. Wat ontbreekt is een samenhangende visie tussen deze twee en een kritischere houding tegenover het marktmechanisme. Overigens zijn we nog niet klaar met de term ‘rentmeesterschap’. Dat is vanuit de visie van Franciscus, zowel die van de heilige uit Assisi als de huidige paus, een te beperkte en vaak ook economisch ingevuld ‘frame’. Franciscus van Assisi heeft het over de broeder- en zusterschap van de schepselen. De paus heeft het over ‘de zorg’ (care) voor moeder aarde en de arme en vindt dat de term rentmeesterschap (stewardship) onze betrokkenheid op beide tekort doet.[4]
Verantwoordelijkheid
De paus wijst in zijn encycliek op ieders eigen verantwoordelijkheid. En daarbij wordt hij ook heel concreet als het gaat om het gedrag van ons, gewone burgers. Het zijn de gewone en voor de hand liggende dingen. ‘Iets hergebruiken in plaats weg te gooien kan een daad van liefde zijn die onze waardigheid tot uitdrukking brengt.’(#211). Zo landt de haast kosmische visie van de paus weer concreet in de praktijk van alledag.
Er is nog een lange weg te gaan, waarbij Laudato si’ voorlopig nog uiterst actueel is als bron van inspiratie voor bewindslieden, ondernemers en zeker ook voor ons, consumenten.
Fair politics : http://fairpolitics.nl/index?_sp=b9928b00-774d-473a-b4f5-0a28a9c1dc09.1490208525643
Vluchtelingen – https://www.vluchtelingenwerk.nl/rekenopmij?_sp=b9928b00-774d-473a-b4f5-0a28a9c1dc09.1490208692115
4 : Aldus kardinaal Turkson op een bijeenkomst met katholieke organisaties in Den Haag 30 augustus 2016.