Honderd jaar geleden meende de Rooms-Katholieke Kerk nog dat alleen zij de waarheid verkondigde. Gesprekken met andere kerken waren dan ook zinloos. De eenheid kon eenvoudigweg hersteld worden als alle christenen katholiek werden.
Tegenwoordig gaan katholieken de dialoog aan met alle protestantse en orthodoxe kerken. Dat is voor een belangrijk deel te danken aan de Nederlandse kardinaal Johannes Willebrands (1909-2006). Hij was van 1960 tot 1989 eerst secretaris en later president van de Pauselijke Raad ter bevordering van de eenheid van de christenen. Over hem schreef Karim Schelkens, docent aan de theologische faculteiten van de universiteiten van Tilburg en Leuven, een omvangrijke biografie. Naar aanleiding van het verschijnen van het boek vond op zondag 24 januari een symposium plaats.
Zoals op dit moment gebruikelijk, was het een online symposium. Dat zette Schelkens aan het denken over het belang van persoonlijke ontmoetingen in het werk van Willebrands. ‘Het was moeilijk de schotten tussen verschillende groepen te doorbreken. Daarvoor is het gesprek nodig. Ontmoeting en gesprek stonden centraal in zijn opvattingen.’
Bert Groen, emeritus hoogleraar aan de universiteit in Graz onderstreepte dat Willebrands erin slaagde het wantrouwen tegenover de Rooms-Katholieke Kerk weg te nemen.
Dat leidde ertoe dat voor het eerst sinds eeuwen protestantse en katholieke leiders met elkaar spraken en ook dat de katholieke en orthodoxe kerken de wederzijdse banvloeken herriepen. Gemakkelijk ging dat niet: sommige orthodoxe monniken beschouwden Willebrands als de baarlijke duivel die hun zuivere geloof in gevaar bracht. Trouwens: ook veel katholieken hadden er moeite mee protestantse en orthodoxe kerken als gelijkwaardige gesprekspartners te beschouwen.
Willebrands had dan ook met de nodige tegenslagen te maken. Groen vergeleek het met een springprocessie: drie stappen vooruit, twee achteruit. Maar uiteindelijk boek je ook op die manier vooruitgang. ‘Dat oecumene nu zo belangrijk is voor de katholieke kerk, is voor een belangrijk deel aan hem te danken,’ aldus Groen.
De meeste Nederlanders kennen Willebrands waarschijnlijk vooral omdat hij van 1975 tot 1983 aartsbisschop van Utrecht was. Het was een tijd van extreme polarisatie in de Nederlandse kerk en ook het bisschoppencollege was hopeloos verdeeld. Willebrands slaagde er niet in om die tegenstellingen te overbruggen.
In feite was hij een aartsbisschop in deeltijd, want hij bleef president van de Pauselijke Raad voor de eenheid. Het voortdurende pendelen tussen Utrecht en Rome maakte het hem niet gemakkelijker om grip te krijgen op de ontwikkelingen in Nederland. Maar, zo tekende Schelkens hierbij aan, hij was wel degelijk goed op de hoogte van wat er speelde in Nederland. ‘Willebrands was een man van de dialoog, de Nederlanders waren meer van de discussie.’ Lag het dus niet eerder aan Nederland dan aan Willebrands dat de polarisatie voortwoekerde, vroeg Schelkens zich af.
Karim Schelkens, Johannes Willebrands. Een leven in gesprek. Amsterdam: Boom 2020.
Afbeelding: Kardinaal Willebrands in 1982. Foto Rob C. Croes/Anefo, coll. Nationaal Archief, Den Haag.